اهل سنت و مهدی موعود

---

انديشۀ ظهور مهدی موعود _بر خلاف پندار برخى_نه فقط ويژۀ شیعه نيست؛ بلكه بخش مهمّى از باورهاى اسلامى به شمار مى‌آيد، كه بر پايۀ بشارت‌هاى پیامبر گرامی اسلام (صلّى‌اللّه‌عليه‌واله‌وسلّم)، ميان همۀ گروه‌ها و مذاهب اسلامی شكل گرفته است.

۱ - اعتقاد به ظهور مهدى موعود

---

در حوزۀ اعتقادات اسلامی، كمتر موضوعى را مى‌توان يافت كه تا اين اندازه به آن اهميت داده شده باشد، ازاين‌رو در اصل اعتقاد به ظهور مهدى موعود، نوعى اتفاق نظر و وحدت فكر، شكل گرفته است.

۲ - منابع اهل سنت در مورد مهدویت

---

در مراجعه به منابع اهل سنت به روشنى به دست مى‌آيد در بسيارى از آن‌ها-با وجود برخى تحريفاتى كه بويژه در دهه‌هاى اخير در روایات مربوط به اهل بیت پيامبر (صلّى‌اللّه‌عليه‌واله‌وسلّم) در اين منابع صورت گرفته است- احادیث مربوط به حضرت مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، در كانون توجه قرار گرفته است؛ به گونه‌اى كه در بيشتر اين كتاب‌ها، از اوصاف و زندگى حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف)، نشانه‌هاى ظهور، محل ظهور و بیعت، شمار ياران و ديگر موضوعات سخن به ميان آمده است. اين بدان گونه است كه برخى از كسانى كه به نوعى در بحث‌هاى مهدویت تردید كرده‌اند، دربارۀ اساس آن، چنين گفته‌اند:
مشهور ميان مسلمانان در طول تاریخ، اين است كه در آخر الزمان، مردى از اهل بيت (عليهم‌السّلام) ظهور كرده، عدالت را آشكار مى‌كند. مسلمانان از او پيروى مى‌كنند و او بر كشورهاى اسلامى چيره مى‌شود. نام او مهدى است.
البته عدۀ كم‌شمارى، از پذيرفتن اصل «مهدويّت» سر باز زده، با دلايلى سست و واهى، به انکار آن پرداخته و آن را فكرى شيعى معرفى كرده‌اند.
افزون بر روايات فراوانى كه در منابع اهل سنّت به صورت پراكنده به چشم مى‌خورد، تدوین و نگارش كتاب‌هاى حديثى ويژۀ حضرت مهدى (عليه‌السّلام)، به وسيلۀ دانشمندان اهل سنّت، نيز كتاب‌هاى مفصل تحليلى، گوياى جايگاه والاى «مهدويّت» نزد آنان است؛ از اين رو منابع روايى اهل سنت را مى‌توان به دو دسته تقسيم كرد:

۲.۱ - كتاب‌هاى عمومى

در اين منابع روايات مربوط به مهدويت و حضرت مهدى (عليه‌السّلام) در كنار ديگر روايات ذكر شده است.
برخى از اين كتاب‌ها عبارتند از:

۲.۱.۱ - المصنف

- المصنف، اثر ابو بکر عبد الرزاق بن همام صنعانی (م ۲۱۱ ق)
وى در اين كتاب فصلى را با عنوان «باب المهدى» سامان داده و در آن بيش از ده حديث نقل كرده است. وى پس از اين باب، با عنوان باب «اشراط الساعة» به برخى موضوعات ديگر اشاره كرده است.
اين اثر، از نخستين كتاب‌هاى اهل سنّت است كه احاديث مربوط به حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) را به شكلى منظم، گرد آورده است.

۲.۱.۲ - كتاب الفتن

-كتاب الفتن، اثر حافظ ابو عبد اللّه نعیم بن حماد المروزی (م ۲۲۹ ق)؛
وى در اين كتاب، احاديث فراوانى دربارۀ حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف)، ويژگى‌ها و حوادث عصر او روایت كرده است.

۲.۱.۳ - المصنف فى الاحاديث و الآثار

- المصنف فی الاحادیث و الآثار، اثر حافظ عبد اللّه بن محمد بن ابی شیبه کوفی (م ۲۳۵ ق)؛
وى در فصل ۳۷ اين كتاب، بخشى را با عنوان «الفتن» قرار داده است. در اين بخش، احاديثى را در رابطه با حضرت مهدى و مباحث مربوط به او ذكر كرده است. از موضوعاتى كه در اين روايات مورد اشاره قرار گرفته است، مى‌توان به ويژگى‌هاى نسبى و اخلاقى مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف)، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرايط پيش از ظهور، نشانه‌هاى ظهور و ويژگى‌هاى دوران ظهور ايشان اشاره كرد.

۲.۱.۴ - مسند

- مسند، اثر احمد بن حنبل ابو عبد اللّه شیبانی (م ۲۴۱ ق)
وى كه از پيشوايان چهارگانۀ اهل سنّت است، در كتاب خود احاديث پرشمارى دربارۀ حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) ياد كرده است. (اين كتاب كه از گسترده‌ترين جوامع حديثى كهن اهل سنّت است، در چاپ جديد، در پنجاه مجلد به چاپ رسيده است) ميان كتاب‌هاى نخستين حديثى، مسند احمد بيشترين حديث را در اين موضوع ذكر كرده است.

۲.۱.۵ - سنن ابن ماجه

- سنن ابن ماجه، اثر محمّد بن یزید ابو عبد اللّه قزوینی (م ۲۷۵ ق)
وى كه از حديث‌شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنّت بوده و سنن وى در زمرۀ صحاح ششگانه قرار گرفته است، در كتاب الفتن اين مجموعه، بخشى را به بيان احاديث مهدى با عنوان «باب خروج المهدى» اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی (علیه‌السّلام)، شرايط پيش از ظهور، زمينه‌سازان ظهور، ياران وى، مدت حكومت او و سرانجام ويژگى‌هاى اقتصادى و اجتماعى حكومت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف)، از جمله موضوعات اين روايات است. نكتۀ قابل‌ توجه اين‌كه در شش حديث از مجموع هفت حديث، به نام امام مهدى (عليه‌السّلام) تصريح شده است.

۲.۱.۶ - سنن ابو داود

- سنن ابو داود، اثر سلیمان بن اشعث ابو داود سجستانی (م ۲۷۵ ق)
وى در اين مجموعه بخشى را با عنوان «كتاب المهدى» به صورت مستقل ذكر كرده است.
برخى موضوعاتى كه در روايات اين مجموعه، مورد اشاره قرار گرفته است، عبارتند از: حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) از اهل بيت رسول خدا (صلّی‌اللّه‌علیه‌واله‌وسلّم) است، ويژگى‌هاى نسبى وى، ويژگى‌هاى جسمى او، شرايط پيش از ظهور، حتمى بودن ظهور، اوضاع اجتماعى- اقتصادى عصر ظهور و سرانجام جهان پس از حضرت مهدى (عليه‌السّلام).
احاديث سنن ابو داود يكى از منابع قابل‌ملاحظه، دربارۀ «مهدويّت» نزد اهل سنّت است.

۲.۱.۷ - الجامع الصحيح

- الجامع الصحیح، از صحاح ششگانۀ اهل سنّت، اثر محمّد بن عیسی ابو عیسی ترمذی سلمی (م ۲۷۹ ق)
وى در فصل «ما جاء فى المهدى»، سه حدیث به نقل از رسول خدا (صلّى‌اللّه‌عليه‌واله‌وسلّم) آورده است. در دو حديث اول، به نام حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) تصريحى نشده و صرفا مسألۀ منجى و حتمى بودن حاكميت شخصى از اهل بيت (عليهم‌السّلام) و هم‌نام رسول خدا (صلّى‌اللّه‌عليه‌واله‌وسلّم) بيان شده است. ترمذى دربارۀ حديث اول گفته است: «هذا حديث حسن صحيح» و دربارۀ حديث سوم گفته است: «هذا حديث حسن.»
هرچند در اين مجموعۀ حديثى، شمار حديث‌هاى مربوط به حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف)، بسيار اندك است، با توجه به اسناد خوب آن‌ها، اين احاديث مهم و قابل‌توجه داراى اطلاعات جامعى دربارۀ حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) مى‌باشند.

۲.۱.۸ - المستدرك على الصحيحين

- المستدرک علی الصحیحین؛ اثر محمد بن عبد اللّه، ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق)
وى احاديث مربوط به حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) را در فصلى ويژه، در كتاب الفتن و الملاحم و در برخى قسمت‌هاى ديگر به صورت پراكنده ذكر كرده است. وى در اين احاديث، به برخى موضوعات مربوط به حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف)_اعم از نسب، ويژگى‌هاى جسمانى، شرايط پيش از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف ديگر_ پرداخته است.

۲.۱.۹ - كنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال

- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، اثر علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین هندی (م ۹۷۵ ق)
اين جامع حديثى، از معروف‌ترين مجموعه‌هاى حديثى موجود اهل سنّت است. نگارندۀ اين اثر-كه تأليفى مستقل دربارۀ حضرت مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) به نام البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد-در مجموعۀ حديثى كنز العمال افزون بر روايات پراكنده، (وى در بخشى با عنوان «جامع الاشراط الكبرى» ده‌ها روایت ديگر را در موضوعات مهدويّت ذكر كرده است) فصلى را با عنوان «خروج المهدى» گشوده و در آن ده‌ها حديث را از منابع مختلف نقل كرده است. در اين مجموعه، زواياى گوناگون مهدويّت، از جمله شرايط پيش از ظهور، ياوران مهدى (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشريف) در دوران حكومت، رخدادهاى عصر ظهور، شرايط اقتصادى در آن زمان و ويژگى‌هاى جسمى آن حضرت، بيان شده است.

۲.۲ - كتاب‌هاى ويژۀ حديثى مهدويت

دانشمندان اهل سنّت_همانند عالمان شيعه_فقط به نقل روايات مهدويّت در كتاب‌هاى مختلف بسنده نكرده، كتاب‌هايى چند، ويژۀ موضوعات مربوط به حضرت حضرت مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) تأليف كرده‌اند. برخى از اين آثار بدين قرار است:

۲.۲.۱ - اربعون حديث

- اربعون حدیث، اثر ابو نعیم اصفهانی (م ۴۲۰ ق)؛
كتاب اربعون حديث اكنون در دسترس نيست؛ ولى محقق اربلی در كتاب کشف الغمة فی المعرفة الائمة آن را آورده است.

۲.۲.۲ - البيان فى اخبار صاحب الزمان

- البیان فی اخبار صاحب الزمان (عليه‌السّلام)؛ اثر ابو عبد اللّه محمّد کنجی شافعی (م ۶۵۸ ق)
او مجموع هفتاد حديث را در ۲۵ باب منظم كرده و حتى به بعضى از جزئيات مربوط به حضرت مهدى (عليه‌السّلام) نيز اشاره كرده است.

۲.۲.۳ - عقد الدرر فى اخبار المنتظر

- عقد الدرر فی اخبار المنتظر؛ نگارش يوسف بن يحيى بن على بن عبد العزيز مقدسى شافعى (م بعد ۶۵۸ ق)
اين كتاب، به لحاظ جامع بودن و گستردگى، در نوع خود كم‌نظير و منبع مهمى براى كتاب‌هاى پس از آن بوده است.

۲.۲.۴ - العرف الوردى فى الاخبار المهدى

- العرف الوردی فی الاخبار المهدی، اثر جلال الدین عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی (م ۹۱۱ ق)
وى احاديث مربوط به مهدى را در اين كتاب به شكلى گسترده جمع‌آورى كرده است. اين كتاب ضمن مجموعه رساله‌هايى به نام الرسائل العشر در مجموعه‌اى بزرگ‌تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسيده است. وى در ابتداى اين رساله مى‌نويسد:
اين، بخشى است كه احاديث و آثار وارد شده راجع به مهدى را در آن جمع كردم و چهل حديثى كه حافظ ابو نعيم آن‌ها را ذكر كرده است، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نياورده است بر آن افزودم و به صورت «ك» آن را رمزگذارى كردم.
مجموع احاديثى كه در اين كتاب جمع‌آورى شده_چه آنچه از ابو نعيم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده_بالغ بر دويست حديث است.

۲.۲.۵ - البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان

- البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، اثر علاء الدین علی بن حسام، الدين مشهور به متقی هندی (م ۹۷۵ ق)؛
اين كتاب، از كتاب‌هاى حديثى دربارۀ مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است كه بيش از ۲۷۰ حديث را در برگرفته است.
نكته قابل‌توجه دربارۀ روايات مربوط به حضرت مهدى (عليه‌السّلام) در منابع اهل سنّت، اين است كه بزرگان فراوانى از ايشان، از جمله: ترمذی (م ۲۹۷ ق)، حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق)، بیهقی (م ۴۵۸ ق)، قرطبی مالکی (م ۶۷۱ ق)، به صحت آن‌ها تصريح كرده‌اند.
افزون بر منابع روايى، امروزه ده‌ها كتاب به دست نويسندگان اهل سنت در موضوع مهدویت نوشته شده كه در دسترس علاقه‌مندان است.

۳ - پانویس

---